Od kiedy pamiętam, zawsze jeździłem pociągami, trasy kolejowe nie były mi obce, ale kiedy usłyszałem o kolei w Tomaszowie Lubelskim byłem lekko zdziwiony. Ilość niejasności jakie się nasuwały była ogromna. Zaczynając od istnienia samej kolei, budowniczych i szerokości torów. Z czasem zbierały się drobne informacje, jakieś wzmianki ale tak naprawdę nikt nic nie wiedział.
Wiedziałem już że istniała taka kolej, była to kolej wąskotorowa, zachował się nawet rozkład jazdy, choć nie wszystkie stacje były czytelne. Brakowało za to; dokładnego przebiegu, jakichś śladów po torowiskach, stacjach, wiaduktach. Brakowało też informacji dlaczego to akurat Niemcy budowali kolej w zaborze rosyjskim i część udostępnili Austrowęgrom. To akurat okazało się najprostsze do wyjaśnienia, budowa rozpoczęła się w 1915 roku więc wtedy gdy Niemcy przejęły część terenu zaboru rosyjskiego i potrzebowali prostego i szybkiego w realizacji połączenia z rosyjską linią kolejową, by przemieszczać zaopatrzenie i wojsko na wschodni front. Kolej ta straciła znaczenie po przesunięciu się frontu bardziej na wschód i uruchomieniu kolei normalnotorowej Bełżec – Rejowiec.
Jeden z nielicznych śladów istnienia tej linii na Roztoczu to kawałeczek nasypu przy przejeździe kolejowym w Bełżcu.
Wszystkie drobne wzmianki, informacje jakie udało mi się odnaleźć tak naprawdę tracą znaczenie bo jak się okazało są powieleniem dwóch źródeł.
- Strona Marka Kosmali – http://www.trawniki.hg.pl/traw/kolejka.html
- Świat kolei nr 11 / 2002 – „Wojskowa kolej polowa Bełżec – Trawniki”, autorzy Carlheinz Becker, Helmut Pochadt.
(pochodzenie zdjęć z w/w źródeł, w galerii jeśli to możliwe podany również autor zdjęć)
W 29-06-1915 roku, Dowództwo Wojsk Kolejowych zarządziło budowę wojskowej kolei wąskotorowej o 600 mm rozstawie szyn, Bełżec – Trawniki. Do budowy wyznaczono 12 kompanii budowy kolei zasilanych jeńcami rosyjskimi, przeznaczonymi do wykonywania najtrudniejszych, najprostszych prac. W niektórych miejscach do budowy przystąpiono już w dniu wydania rozkazu- (Bełżec). Poszczególne kompanie pracowały nad konkretnymi odcinkami, stacje przeładunkowe wiadukty. Np: stacja przeładunkowa Bełżec – powstało 6 torów normalnotorowych i 3 tory wąskotorowe.
Po miesiącu budowy kolej dotarła z Bełżca do Zamościa, (60 km), kolejny odcinek 30 km, do Krasnegostawu powstał częściowo na istniejącym w tym czasie odcinku rosyjskiej kolei polowej. 25,08, 1915 roku kolej dotarła do stacji docelowej Trawniki o długości 118,5 km. Cała linia posiadała 3 parowozownie Bełżec, Zamość, Trawniki, oraz warsztaty w Bełżcu.
Przeznaczenie samej kolei wpłynęło na sposób jej budowy, z założenia miał to być trakt tymczasowy więc w dużej ilości miejsc torowiska kładzione były bez wcześniejszego stabilizowania gruntu, jedynie stabilizowana była warstwa powierzchniowa, na odcinkach podmokłych palami drewnianymi i żwirem, co przełożyło się w późniejszej eksploatacji na dość częste problemy takie jak zapadanie się torowisk na podmokłych terenach i wykolejenia, wypadanie wagonów z szyn. Co wymuszało ciągłe naprawy poszczególnych odcinków i ograniczało ruch kolejowy. Linia ta transportowała około 1000 ton ładunku dziennie. W drodze powrotnej z Trawnik była w stanie przewieść w 8 wagonikach, 96 rannych żołnierzy.
Po przesunięciu się frontu, kolej została udostępniona również cywilom, z zastrzeżeniem że cele wojskowe są priorytetowe. Bardzo dużą popularnością cieszył się odcinek Bełżec – Tomaszów Lubelski który to został rozbudowany o bocznice do tartaku w Tarnawatce oraz cegielni w Budach Dzierążyńskich, wcześniej został rozbudowany o dodatkowy tor by uniknąć przestojów pociągów na stacjach – mijankach. Już w 1916 roku zdemontowano część torowisk pomiędzy Tomaszowem Lubelskim i Wólką Orłowską oraz przeznaczono do likwidacji odcinek z Wólki Orłowskiej do Trawnik. Odcinek Bełżec – Tomaszów został odsprzedany następnie kolejom austriackim.
Ciekawostką był sam rozkład jazdy, o ile większe miejscowości zachowały swoje nazwy to w przypadku mniejszych, zwłaszcza miejsc mijanek, nazwy nie odzwierciedlają nazw lokalnych. Są to nazwy nadawane przez samych budowniczych, pochodzą od nazw im znanych, np: z miejsc stacjonowania jednostek czy poligonów, jak również też związanych z trudnościami w budowie. Przeglądając mapki pochodzące z wyżej wymienionych źródeł, nazwy te są tam wyszczególnione.
Podróż na całej długości trasy Bełżec- Trawniki trwała 16 godzin i 48 minut, z 2,5 godzinnym postojem w Zamościu. Droga powrotna był troszkę krótsza ze względu na krótszy 33 minutowy postój w Zamościu.
Kolej po zakończeniu wojny przeszła w zarząd Ministerstwa Kolei w Warszawie a następnie Dyrekcji PKP w Radomiu. Ostatnia wzmianka o rozkładzie jazdy pochodzi z 1923 roku z adnotacją że „pociągi nie kursują na razie”. Rok później widnieje adnotacja o przewidzianej rozbiórce.
Zainteresowanych szczegółami technicznymi poruszających się po tych torach parowozów, wagonów odsyłam do poszukiwania archiwalnego wydania Kolei polskich 11/2002. pt. „Wojskowa kolej polowa Bełżec – Trawniki”, autorzy Carlheinz Becker, Helmut Pochadt.
Powolne dreptanie po Roztoczu 
Zamojski kwartalnik kulturalny, nie pamiętam numeru, artykuł pt. Kolej wąskotorowa Bełżec – budy. Jest tam m.in. Układ torów w Tarnawatce.
Serdecznie dziękuję za informację. Postaram się odnaleźć i uzupełnić wpis 😉
„Stacja Zamość kolei wąskotorowej Bełżec-Trawniki”, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, nr 1/2015
Serdecznie dziękuję za informacje, szukałbym w numerach archiwalnych a tu taka można by rzec świeżynka 😉
Pingback: Archiwalne zdjęcia mostów kolei wąskotorowej, być może z odcinka Tomaszów Lubelski – Huta Dzierążyńska | Powolne dreptanie po Roztoczu
Pingback: Archiwalne zdjęcia mostów kolejki wąskotorowej, być może z odcinka Tomaszów Lubelski – Huta Dzierążyńska | Powolne dreptanie po Roztoczu